Bodemenergie is het hart van elk duurzaam energiesysteem!

Het Congres Bodemenergie van 1 december 2022 was een groot succes! Niet alleen vanwege de bezoekersaantallen, maar vooral door de waardevolle kennissessies van de diverse sprekers, die interessante discussies en veel onderlinge interactie opleverden. Hieronder geven wij u een terugblik op het Congres Bodemenergie: ‘Strategische samenwerking: bouwen aan een duurzame toekomst’ van 1 december 2022.

 

Inleiding

Voor het slagen van de energietransitie zijn alle duurzame bronnen en technieken hard nodig. Samenwerking binnen de keten is daarbij het sleutelwoord. Bodemenergie is een van de meest duurzame klimaattechnieken binnen het gehele spectrum, omdat er op een passieve manier warmte én koeling uit de aarde wordt gehaald. Vervolgens is er relatief weinig hulpenergie (zoals elektriciteit) nodig om deze warmte of koeling binnen te brengen in woningen en kantoren. En na gebruik is de ‘thermische’ energie, de warmte én de koude dus, weer op te slaan in de bodem.

Een andere unieke eigenschap van bodemenergie is dat deze ándere technieken en systemen versterkt. Daarmee is warmte en koude uit de bodem een belangrijk onderdeel van de proposities van andere technieken. Bijvoorbeeld als duurzame invoeding van warmtenetten, in combinatie met aquathermie waarbij altijd een WKO (warmte-/koudeopslag) nodig is, als bron voor warmtepompen, voor collectieve én individuele systemen.

Een van de belangrijkste inzichten die onderstreept werden tijdens het congres, is dan ook dat bodemenergie steeds meer gezien moet gaan worden als het hart van elk duurzaam klimaatsysteem voor de gebouwde omgeving!

 

Inhoudsopgave

Hieronder vindt u de interactieve inhoudsopgave van het verslag van het Congres Bodemenergie. Via onderstaande linkjes kunt u naar een specifiek onderdeel van het verslag navigeren binnen deze pagina:

Dagvoorzitter Peter Melis opent het congres
Frank Agterberg: Samen het integrale verhaal maken
Paul Behrens: Keynote – Futures from the Frontiers of Climate Science
Jan Westerweel – Bodemenergie en aquathermie inpassen in een bestaand warmtenet
Gertjan de Joode – Samenwerken aan integrale oplossingen
Henk Looijen en Jeroen de Bruin – Toekomstbeeld aquathermie en bodemenergie
Afsluiting: de positionering van bodemenergie
Presentaties terugkijken

 

 

Dagvoorzitter Peter Melis opent het congres

Peter Melis heeft een passie voor alles rondom duurzaamheid en de energietransitie. Peter is niet zómaar een dagvoorzitter, hij is Dagvoorzitter Duurzaamheid. Hij opent het Congres met een inspirerend verhaal en een (letterlijk) inkijkje in zijn eigen woning: een duurzaam tiny house. Peter vertelt hoe zijn woning is ontworpen als bouwpakketje, dat in samenwerking met verschillende mensen en partijen verder in elkaar kon worden gezet en aangesloten op een warmtepomp met PVT-panelen. Daarmee maakte hij een mooi bruggetje naar het programma van het Congres Bodemenergie: ‘Strategische samenwerking: bouwen aan een duurzame toekomst’

Frank Agterberg: Samen het integrale verhaal maken

Peter neemt ons even mee terug in de tijd in een kort interview met Frank Agterberg, die al sinds 2015 voorzitter is van Branchevereniging Bodemenergie. De vereniging bestaat al sinds 1998; toen nog onder de naam  Nederlandse Vereniging Ondergrondse Energieopslag. Intussen is bodemenergie dan ook een oude vertrouwde techniek, die al ruim 25 jaar wordt toegepast. De ambitie destijds was om te groeien van 3.000 bodemenergiesystemen in 2013 en naar 20.000 in 2020. Op dit moment zijn we echter nog steeds met elkaar aan het werk om die ambitie te realiseren.

Randvoorwaarden

“In het onlangs verschenen Nationaal Warmtepomp Trendrapport 2023 wordt dieper ingegaan op de trends en ontwikkelingen van verschillende typen warmtepompen. Rond 2015 werd berekend, dat we circa 25% van de gebouwen van duurzame verwarming en koeling voorzien, als we in Nederland in 2050 geen aardgas meer gebruiken. Die potentie blijft, maar om deze ambitie waar te maken is er meer nodig dan ‘het hardop zeggen”, vertelt Frank. “We moeten er samen met de overheid voor zorgen dat de randvoorwaarden goed zijn.”

Bodemenergie komt voor in ieders verhaal

Frank licht verder toe: “Het is nodig om veel meer samen te werken op strategisch vlak, om samen het grote verhaal te maken. Gemeenten hebben de neiging te kiezen voor collectieve oplossingen; individuele oplossingen lijken daardoor een ‘restgroep’. Maar waar voorheen de keuze gemaakt moest worden tussen een warmtenet of ‘iets anders’, zijn we dat punt nu echt voorbij. Bij lage temperatuur warmtenetten zijn bijvoorbeeld seizoensopslag (bodemenergie dus) en water-/waterwarmtepompen nodig. Daarom is het belangrijk om nu te schakelen met beleidsmakers. Dan krijgt bodemenergie de aandacht, het vertrouwen én de  plaats in de beleidsdocumenten, waarna het vanzelf gaat lopen voor de markt.”

Peter wil tot slot nog van Frank weten wanneer hij tevreden is over de uitkomst van het congres: Het zou ideaal zijn, als de zaal gezamenlijk het integrale verhaal maakt op basis van wat er past en wat er kan, voor zover dat niet al gebeurt. En het allermooiste zou zijn, dat de hele energie- en klimaatbranche gaat weten dat ze bodemenergie nodig hebben en dit meenemen in hún verhaal.

 

Paul Behrens: Keynote – Futures from the Frontiers of Climate Science

De indrukwekkende keynote speech kwam van Paul Behrens, auteur en wetenschapper aan de Universiteit Leiden. Hij startte zijn presentatie met filmpjes en afbeeldingen van de wereldbol, waarop de enorme impact van de industriële revolutie op de klimaatverandering duidelijk te zien is: temperatuurstijgingen wereldwijd, ongekende hittegolven, smeltende ijskappen en gletsjers, grootschalige ontbossing, grote droogte en hongersnood.

De urgentie van hernieuwbare bronnen
Wij onderschatten met z’n allen nog steeds de impact hiervan op de aarde. Wat wij óók onderschatten, is de snelheid en de mate waarin wij zelf kunnen veranderen als mens en als maatschappij. Pauls’ missie is om iedereen wakker te schudden om die verandering in te zetten. Hij benadrukt het belang van hernieuwbare energiebronnen als bodemenergie, die ook nog eens veel goedkoper zijn dan kolen en gas. Een ander lichtpunt dat Paul aanhaalde: ook elektrificatie is makkelijker dan we dachten. Technisch zijn we tot alles in staat, dus schieten we onszelf in de voet als we ons gedrag niet veranderen.

Willen mensen wel veranderen?
Het winnen van fossiele brandstoffen is nog steeds veel duurder en vergt veel meer materiaal dan bijvoorbeeld zonne-energie, windenergie en batterijen. Laat staan ‘gratis’ warmte uit de bodem. De energietransitie is volgens Paul dus ook geen technisch issue maar een  sociaal/maatschappelijke. Bovendien hebben we ook een voedseltransitie nodig voor het reduceren van CO2-uitstoot door de landbouwsector. Het is belangrijk om onze eetpatronen aan te passen, bijvoorbeeld door veel minder vlees te eten. Maar willen mensen al deze veranderingen wel?  Diverse onderzoeken en enquêtes, waar Paul in zijn presentatie kort op inging, wijzen uit dat veel meer mensen dan wij denken hun gedrag willen veranderen om klimaatverandering te stoppen.

Eerlijke communicatie is een belangrijk aspect om de transitie te doen slagen. Maar ook alarmbellen laten afgaan en oplossingen bieden draagt hieraan bij. Alle acties zijn belangrijk en alle keuzes die we maken, klein of groot, maken het verschil.

Van pessimisme naar hoopvolle scenario’s

Paul Behrens’ populairwetenschappelijke boek The Best of Times, The Worst of Times: Futures from the Frontiers of Climate Science, dat alle deelnemers aan het congres cadeau hebben gekregen, beschrijft het huidige pad waar de mensheid zich op bevindt, en blikt vooruit naar de toekomst. Hierbij houdt hij vast aan zowel pessimistische als hoopvolle scenario’s over onderwerpen als economie, energie, land en voedsel.

Wij sluiten ons als Branchevereniging Bodemenergie graag aan bij de hoopvolle scenario’s!

 

Jan Westerweel – Bodemenergie en aquathermie inpassen in een bestaand warmtenet

Jan Westerweel van Techniplan Adviseurs gaf een zeer nuttige en praktische parallelsessie. Deze ging vooral over hoe bodemenergie en aquathermie elkaar kunnen versterken. Dit deed Jan aan de hand van een concrete casus, ondersteund met verhelderende grafieken en afbeeldingen.

In opdracht van de Provincie Utrecht heeft Techniplan Adviseurs B.V. een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van grootschalige aquathermie in combinatie met bodemenergie voor bestaande warmtenetten. Het onderzoek bestond uit 2 fasen: een variantenonderzoek en een analyse van de benodigde vergunningen. In fase 2 zijn de meest kansrijke varianten verder uitgediept.

Onderstaand volgen de belangrijkste conclusies uit het onderzoek:

  • Vanuit technisch oogpunt zijn alle beschouwde configuraties haalbaar. De invloed op het oppervlaktewater is zowel voor het Amsterdam-Rijnkanaal als voor de Lek en het Eemmeer verwaarloosbaar. Wel dient de vergunningsprocedure locatie-specifiek beoordeeld te worden door de verschillende bevoegde instanties, bij verdere uitwerking Voor beide locaties in Nieuwegein blijkt uit de businesscase-analyses dat de configuraties economisch haalbaar De investeringskosten worden in 8 tot 10 jaar terugverdiend, waarna een (sterk) positieve netto contante waarde ontstaat
  • Het combinatiesysteem leidt tot aanzienlijke CO2-reducties ten opzichte van conventionele stadsverwarming van tussen 10 en 27%. Met een hoger aandeel van groene stroom is zelfs een CO2-reductie van 39% á 84% mogelijk, afhankelijk van de configuratie
  • In de basis bestaat een aquathermiesysteem alleen uit oppervlaktewater en warmtepompen. In de casus is goed te zien dat oppervlaktewater alleen in bepaalde omstandigheden niet goed gebruikt kan worden voor verwarming. De toevoeging van een WKO-installatie vergroot het aandeel warmtelevering en de daarmee de CO2-reductie van een aquathermie-systeem. Bovendien verbetert het de economische haalbaarheid van het systeem. De meer-investering is relatief snel terug te verdienen en de CO2-reductie wordt vergroot, omdat de warmtepompcentrale vanuit de WKO de gehele winter warmte kan leveren

Er kwamen veel vragen uit de zaal, wat zorgde voor een interactieve discussie en onderlinge kennisuitwisseling.

 

Gertjan de Joode – Samenwerken aan integrale oplossingen

Voor een succesvolle energietransitie wordt het steeds belangrijker om vanuit een integraal beeld te kunnen denken, en (strategisch) samen te werken binnen de keten. Gertjan de Joode (Kennis- & Innovatiemanager bij Eteck), gaf in zijn parallelsessie aan hoe hij dat ziet. Allereerst schetste hij hoe de keten er überhaupt uitziet, wat toch een eyeopener bleek voor diverse mensen in de zaal. Die keten ziet er als volgt uit:

Duurzame bron  ->  thermische opslag  ->  infra  ->  opwaarderen  ->  aansluiting/afleverset

Alle typen systemen zijn in deze keten te vatten. Wanneer je continu praat over 5 onderdelen van de warmteketen, kun je ook nadenken over wie waarvoor verantwoordelijk is en welk onderdeel op welk moment past in de keten. In de presentatie van Gertjan kwamen alle stappen binnen de keten, en de diverse mogelijkheden, kenmerken en voorbeelden, uitgebreid aan bod. U kunt deze nog eens teruglezen in de presentatie van Gertjan.

Na de uitleg over alle principes van de warmteketen nam Gertjan ons verder mee in de gebiedsgebonden aanpak en het belang van één integraal totaalplaatje daarin. Dit deed hij aan de hand van een voorbeeld van een warmteoplossingen in de praktijk: het ZLT-warmtenet Boschkens Goirle. Dit is één van de eerste ZLT-warmtenetten en Nederland en in 2019 verkozen tot het duurzaamste warmtenet van ons land.

Samenwerken in de keten begint al vroeg
Het samenwerken in de keten begint bij een juiste en succesvolle aanbesteding. Een integrale aanpak door gemeenten, warmtebedrijven, woningcorporaties, netbeheerders, waterschappen, eindgebruikers en andere stakeholders samen is essentieel om te komen tot de beste oplossing voor een specifieke situatie of woonwijk. Daarbij is het belangrijk om elkaars belangen te begrijpen en elkaars agenda te respecteren. Het gezamenlijke doel daarbij zou te allen tijde een efficiënte ‘energieketen’ moeten zijn.

Houd rekening met het energiesysteem van ‘overmorgen’
Bij het ontwikkel van lokale en duurzame gebiedsoplossingen gaat het er volgens Gertjan niet om dat we nieuwe dingen moeten ontwikkelen, maar dat we de beschikbare onderdelen goed op elkaar afstemmen. Het energiesysteem van overmorgen is dus ook niet meer door één partij te ontwikkelen, maar door veel meer partijen en stakeholders die goed moeten samenwerken.

De oplossing voor de energietransitie ligt dus niet in de techniek, maar in ketensamenwerking.

 

Henk Looijen en Jeroen de Bruin – Toekomstbeeld aquathermie en bodemenergie

De stuurgroep Aquathermie heeft besloten dat het NAT-bureau in 2023 wordt voortgezet. Op dit moment wordt onderzocht op welke manier de samenwerking en borging van het Netwerk Aquathermie met Bodemenergie Nederland vormgegeven kan worden, zodat het netwerk ook in de toekomst haar belangrijke werk kan blijven voortzetten. Henk Looijen en Jeroen de Bruin van Netwerk Aquathermie namen het publiek mee in de achtergrond hiervan.

Daarna gingen de bezoekers in een workshop samen aan de slag aan de hand van een aantal vraagstukken over het toekomstbeeld van de aquathermie- en de bodemenergiebranche samen.

  • Welke ontwikkelingen zien we voor de sectoren bodemenergie en aquathermie?
  • Welke uitdagingen zijn er om samen de next steps te nemen?
  • Hoe kunnen we het best samenwerken en elkaar versterken?

Het was een leuke en inspirerende sessie over samenwerking, toekomst en uitdagingen. Inhoudelijk zullen wij hierover op een later tijdstip nog berichten.

 

Afsluiting: de positionering van bodemenergie

Na de parallelsessies werd het Congres Bodemenergie plenair afgesloten met een korte wrap-up door dagvoorzitter Peter Melis. Peter leidde een interessante paneldiscussie, met Tjalling de Vries (ministerie van EZK) en Frank Agterberg, waarbij tevens het publiek werd betrokken. In deze discussie werd ingegaan op de positionering van bodemenergie. De hamvraag is: wordt het letterlijke woord ‘bodemenergie’ door onze verschillende doelgroepen van eindgebruikers en beleidsmakers ervaren zoals wij het bedoelen? Of moeten we het in communicatie juist over ‘duurzame warmte’ hebben? De meningen van het publiek hierover waren nogal verdeeld.

Tjalling de Vries benadrukte hierin eerst het belang van energie uit de bodem. Het goede verhaal daarbij vervolgens vertellen, is dan heel belangrijk. Misschien zijn wij nog wel op zoek naar beste verhaal zodat iedereen het belang ervan snapt. Bodemenergie is immers direct te koppelen aan de energietransitie. Want als je het bijvoorbeeld over warmtenetten hebt, waarom zou je bodemenergie dan niet gebruiken? Juist het benoemen van de USP’s van bodemenergie in communicatie, kan er ook voor zorgen dat je sneller draagvlak kunt creëren, luidde het devies van Tjalling.

De wrap-up werd afgesloten door de dagvoorzitter, met een laatste vraag aan Frank Agterberg: Hoe kunnen wij het ministerie dan helpen met het groter maken van het verhaal? Zijn korte maar heldere antwoord: “Door uit te dragen dat bodemenergie in de kern een warmte-/koude batterij is. Deze zorgt voor opslag van gratis warmte en koude in de bodem. Omdat opslag bij alle duurzame energiesystemen nodig is, hoort het ook meteen overal bij.

Het zou enorm helpen wanneer de eindgebruikers, beleidsmakers en gemeenten óók zien dat bodemenergie die warmte-/koude batterij is, in het hart van al die mooie systemen. Daarnaast hopen we dat iedereen die aanwezig was op het Congres deze boodschap van bodemenergie verder verspreidt, zodat onze propositie ook een onderdeel wordt van de propositie van andere duurzame technieken.”

 

We willen alle sprekers en bezoekers nogmaals hartelijk danken voor hun bijdragen en alle mooie inzichten die we hebben gekregen op het Congres Bodemenergie ‘Strategische samenwerking: bouwen aan een duurzame toekomst’!

Presentaties terugkijken

Wilt u de presentaties van de sprekers (nog eens) terugzien? Dan kunt u deze hier downloaden:

Peter Melis – Opening en introductie: Duurzaam wonen in een tiny house
Paul Behrens keynote speech – Frontiers from the Futures of Climate Science
Jan Westerweel – Invoeden bestaande warmtenetten met bodemenergie en aquathermie
Gertjan de Joode – Samenwerken aan integrale oplossingen
Henk Looijen en Jeroen de Bruin – Workshop Netwerk Aquathermie